Rodzice wcześniaków często zastanawiają się, w jaki sposób mogą wspierać swoje dziecko w prawidłowym rozwoju ruchowym. Takie wątpliwości warto skonsultować z fizjoterapeutą dziecięcym, który profesjonalnie oceni czy dziecko potrzebuje terapii.

Dziecko przedwcześnie urodzone może mierzyć się z wieloma wyzwaniami, które wynikają z dojrzewania w nienaturalnych dla jego wieku warunkach poza macicą. Kiedy pojawia się na świecie, jego zmysły są narażone na silne bodźce z zewnątrz. Układ nerwowy wcześniaka musi skonfrontować się z nieprzyjemnymi warunkami, gdzie jest głośno, bardzo jasno, zimno lub za ciepło oraz z rzeczywistością, gdzie działa siła grawitacji. Fizjoterapeuta ma za zadanie zorganizować przestrzeń i warunki dla dziecka w taki sposób, aby maksymalnie ułatwić mu dojrzewanie.

Wcześniak w szpitalu

Rodzice będąc w szpitalu zastanawiają się, w jaki sposób mogą pomóc swojemu dziecku w pierwszych tygodniach po urodzeniu, kiedy wcześniak poddany jest jeszcze opiece medycznej.

Na każdym oddziale panują określone procedury dotyczące prawidłowej pielęgnacji dziecka. Wszystkie zabiegi powinno wykonywać się jednoczasowo, zwracając uwagę na cichy ton głosu. Inkubator działa na zasadzie pudła rezonansowego, przez które wszystkie dźwięki stają się dużo głośniejsze. Rozmowa dwóch osób stojących przy inkubatorze to dźwięk o natężeniu 60-65 db. O szkodliwym natężeniu mówimy w momencie, kiedy wartość przekracza 60 db. Należy wspomnieć również o tym, jak ważna jest ochrona dziecka przed światłem.

Wcześniak do 30-35. tygodnia nie posiada odruchu źrenic na światło, powieki są bardzo cienkie, dlatego należy zadbać także o jego wzrok. Zachowanie ostrożności podczas stymulacji wzrokowej polega na niestosowaniu mocno kontrastowych zabawek, ani tych w ostrych kolorach do 32. tygodnia. Po uzyskaniu odpowiedniej dojrzałości wzrok należy stymulować, ponieważ dziecko jest podatne na stymulację wzrokową w pierwszym roku życia.  Z tematem wzroku związany jest też rozwój faz: sen czuwanie.  Udowodniono, że światło dzienne docierające do macicy w powiązaniu z zachowaniem matki – jej aktywnością ruchową w ciągu dnia i spokojem w nocy wpływają na rozwój rytmu dobowego u dziecka.

Nieocenioną formą wsparcia jest kangurowanie polegające na układaniu ciałem do ciała dziecka bezpośrednio na klatce piersiowej rodzica. Taka forma może budować poczucie bezpieczeństwa oraz postrzegania dotyku, jako przyjemnego. Kangurowanie odbywa się po konsultacji z lekarzem, a rodzice mogą przytulać dziecko już na oddziale neonatologii. Warto kontynuować kangurowanie w domu, ponieważ udowodniono, że terapia „skin to skin” wpływa pozytywnie m.in. na regulację temperatury noworodka, działa przeciwbólowo oraz skraca czas hospitalizacji.

Wcześniak w domu

Po powrocie do domu, kiedy dziecko zaakceptuje nową rzeczywistość i będzie prawidłowo reagować na bodźce dotykowe warto zastosować specjalistyczny masaż Shantali, który jest przedłużeniem procesu kangurowania. Ten sposób kontaktu z niemowlęciem pozwoli na budowanie więzi oraz nauczy dziecko pozytywnych skojarzeń związanych z dotykiem. Badania Guzetty z 2009 r. i 2011 r. dowiodły, iż regularne masowanie dzieci wpływa korzystnie na rozwój zmysłu wzroku.

To na co my fizjoterapeuci zwracamy szczególną uwagę, gdy trafia do nas wcześniak to nauka rodziców odpowiedniej pielęgnacji dziecka w warunkach domowych. Przyjazna pielęgnacja może ułatwić dziecku adaptację do nowych bodźców, w ten sposób zapewniając korzystne warunki dla rozwoju ruchowego.

Wcześniak to dziecko, które może urodzić się z obniżonym napięciem mięśniowym, dlatego jest mu trudniej radzić sobie z siłą grawitacji, stąd tak dużą wagę musimy przykładać w pierwszych miesiącach życia niemowlęcia do pozycjonowania. Warto pamiętać, by układać dziecko we wszystkich fizjologicznych dla tego wieku pozycjach – odpowiednio na plecach, brzuchu i bokach. Właściwe sposoby podnoszenia, ubierania czy też przewijania dziecka budują poczucie bezpieczeństwa, umożliwiają harmonijny rozwój. Wpływają pozytywnie na kontakt z innym człowiekiem, a w szczególności z rodzicami czy najbliższymi opiekunami, budując w sposób komfortową relacje ja-otoczenie.

Ocena rozwoju wcześniaka

Podczas oceny rozwoju dziecka należy pamiętać, że każdy wcześniak ma swoje indywidualne tempo rozwoju, które jest związane z wieloma czynnikami. W tym przypadku należy zwrócić uwagę na takie kwestie jak: wiek płodowy, masa urodzeniowa, powikłania okołoporodowe, moment w którym dziecko trafiło do specjalisty, przebyte doświadczenia oraz stopień dojrzałości układu nerwowego.

Badania pokazują, że dzieci urodzone z bardzo niską masą urodzeniową wykazują zmniejszoną objętość struktur neuronalnych, co może zmieniać charakterystykę rozwoju tej grupy niemowląt. Wcześniak zatem może rozwijać się w „nietypowy sposób”, który nie zawsze wskazuje na istnienie nieprawidłowości. Przede wszystkim rodzice muszą pamiętać o tym, że nie można porównywać dziecka urodzonego przedwcześnie, z tym które pojawiło się na świecie o czasie..

Wizyty u fizjoterapeuty

Wpływ na harmonijny rozwój mogą mieć wizyty kontrolne, które ustalane są indywidualnie w zależności od potrzeb, jakie wykazuje mały pacjent. Podczas nich fizjoterapeuta dziecięcy przeprowadza specjalistyczne badanie dostosowane do wieku dziecka, które pozwala ocenić, jakie metody terapii należy wdrożyć. Niezależnie od koncepcji czy metody, jaką wybrał dany fizjoterapeuta/fizjoterapeutka, ważne jest asystowanie rodzica przy dziecku z nieco wzmożoną czujnością. Dobrym pomysłem dla rodziców jest nagrywanie dziecka w domu podczas spontanicznej aktywności np. w trakcie zabawy, podczas jedzenia. Specjalista na podstawie nagrania zapoznaje się z funkcjonowaniem wcześniaka w naturalnym oraz bezpiecznym otoczeniu.

Kiedy udać się do fizjoterapeuty?

Pamiętajmy o tym, że terapii nie należy stosować na wszelki wypadek, tylko wtedy gdy widzimy niepokojące objawy. Powodem dla zastosowania metod wsparcia fizjoterapeuty nie może być wyłącznie fakt, że dziecko urodziło się przedwcześnie. Jakość procesu rehabilitacji również ma znaczenie, ponieważ wcześniej, więcej i intensywnie nie znaczy lepiej. 

Do procesu terapii wcześniaków, należy podejść ze szczególną uwagą i ostrożnością. Doświadczenia zarówno dobre i złe występujące na wczesnym etapie życia mogą zmienić strukturę, a także działanie mózgu.

Regularna terapia może rozpocząć się najwcześniej ok. 32-33 tygodnia wieku płodowego. Dziecko donoszone posiada rozwinięty układ dotykowy w przeciwieństwie do wcześniaka, którego zmysły oraz sposób odbioru bodźców są jeszcze niedojrzałe. Noworodek urodzony o czasie rozwija układ dotykowy przez przyjemne dla niego bodźce – dotykanie wszystkimi częściami ciała macicy i samego siebie. Uczy się, że dotyk to coś przyjemnego i bezpiecznego, w przeciwieństwie do dziecka urodzonego przedwcześnie, dla którego dotyk może kojarzyć się z bólem. Zabiegi medyczne, liczne wkłucia, sondy, częste podnoszenie oraz przenoszenie w miejsce, gdzie będzie działo się coś nieprzewidywalnego i bolesnego powoduje, że rozwój zmysłu dotyku jest skrajnie inny.

Mitem jest fakt, że wcześniaki nie odczuwają bólu, a potwierdzeniem są liczne badania dowodzące, że po 25. tygodniu ciąży dziecko posiada rozwinięte drogi i receptory bólowe. Negatywne doświadczenia dotykowe mogą mieć wpływ na zachowania dziecka, które może być bardziej płaczliwe, drażliwe, przejawiające trudności w zasypianiu oraz aktywnym karmieniu. Układ nerwowy wcześniaka jest niedojrzały, dlatego przepływ informacji – bodźców może być atypowy.

Wcześniaki stosują też strategię obronną na bodźce wzrokowe, słuchowe, dotykowe, przedsionkowe (reakcja na ruch) – przesadną nadwrażliwością lub brakiem reakcji. Warto zwrócić uwagę na fakt, że stres nie sprzyja nauce, czyli przyswajaniu informacji również tych ruchowych. W związku z tym terapia nie powinna być oparta na dyskomforcie bądź poczuciu zagrożenia.

Wdrożenie prawidłowej opieki nad wcześniakiem już od pierwszych dni życia znacznie zwiększa prawdopodobieństwo uniknięcia trudności rozwojowych w późniejszym wieku. Praca z dzieckiem przedwcześnie urodzonym do wielka odpowiedzialność, czujność, ale przede wszystkim niesamowita przyjemność. Dziecko przedwcześnie urodzone to dziecko, które potrafi pozytywnie zaskakiwać i efekty terapii są często znacznie lepsze niż mogliśmy się spodziewać oceniając dziecko podczas pierwszego spotkania, czy zapoznając się ze skomplikowaną dokumentacją medyczną.

Wcześniak to człowiek w trakcie burzliwego rozwoju i nikt nie może wyrokować, jak potoczy się ten proces. Pomimo niekorzystnego startu, finisz może być naprawdę zaskakujący.

Anna Kloze, doktor nauk o kulturze fizycznej, specjalista fizjoterapii. Opiekuje się dziećmi z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, dziećmi z wadami genetycznymi, dziećmi urodzonymi przedwcześnie.

• fizjoterapia