Coraz powszechniej mówimy o zdrowiu psychicznym, zaburzeniach i chorobach psychicznych. Pomimo wielu dostępnych informacji i akcji społecznych kontakt z psychiatrą pozostaje nadal tematem tabu, a dostępne metody leczenia budzą w pacjentach wiele wątpliwości. Szczególnie pełne obaw są pacjentki, które niepokoją się potencjalnym wpływem leczenia na ich plany posiadania potomstwa. Obawy te są zupełnie zrozumiałe, jednak nieuzasadnione. Pozwól, że w tym artykule spróbuję poruszyć najczęstsze kwestie związane z leczeniem psychiatrycznym w ciąży.

Dlaczego kobiety w ciąży w ogóle idą do psychiatry? Powszechnie przyjęło się, że jest to czas „burzy hormonów”, w związku z tym można spodziewać się absolutnie pełnego wachlarza nastrojów i zachowań ze strony kobiety i traktować je jako normę. Wbrew pozorom sytuacja jest dużo bardziej złożona i nie można wszystkiego zrzucać wyłącznie na hormony. Dużo istotniejszym czynnikiem ryzyka wystąpienia zaburzeń psychicznych w ciąży jest ich wcześniejsze występowanie, np. epizod depresji w przeszłości, brak wsparcia otoczenia, komplikacje w ciąży lub ciąża nieplanowana, a także naturalny stres związany z nową sytuacją i lęk przed porodem. Kobiety w ciąży cierpią najczęściej na depresję i zaburzenia lękowe.

U kobiet w wieku rozrodczym obowiązkowo już podczas pierwszej wizyty u psychiatry, na etapie decyzji o leczeniu, powinna być uwzględniona możliwość ciąży (także nieplanowanej). Jeśli jednak już przygotowujesz się do powiększenia rodziny, niezwłocznie poinformuj lekarza o pragnieniu zostania mamą. Pozwoli to na spokojne przygotowanie do ciąży, zaplanowanie strategii leczenia na ten czas i ewentualne modyfikacje w zależności od Twojego stanu zdrowia (np. ustalenie najmniejszej skutecznej dawki lub całkowite odstawienie leku). Lekarz dodatkowo zbada Cię fizykalnie i zaleci niezbędne badania: pełne badanie morfologii krwi, badanie funkcji nerek (mocznik, kreatynina, elektrolity), hormony tarczycy, enzymy wątrobowe, poziom glukozy, witaminy B12, kwasu foliowego, żelaza, witaminy D. Jeśli jesteś osobą otyłą, warto wykonać test tolerancji glukozy (tzw. OGTT) i rozważyć modyfikację sposobu odżywiania. W przypadku chorób przewlekłych, jak np. choroba afektywna dwubiegunowa, zaleca się także uzyskanie stabilizacji stanu psychicznego na co najmniej 6 miesięcy przed zajściem w planowaną ciążę.

Niezależnie od tego, czy byłaś pod opieką psychiatry już przed ciążą, czy też Twoje problemy zaczęły się już w trakcie ciąży, masz do wyboru kilka metod pomocy:

• Wsparcie psychologiczne, czyli spotkanie z psychologiem (jedno lub kilka w zależności od Twoich potrzeb), w trakcie którego omawiacie bieżące sprawy i związane z sytuacją emocje, trudności. Możesz nauczyć się np. różnych technik relaksacyjnych, doraźnych strategii radzenia sobie itp. Sprawdzi się to głównie w zaburzeniach lękowych o niewielkim nasileniu i zaburzeniach adaptacyjnych w związku z nową rolą.
• Psychoterapia, czyli cykl spotkań z psychoterapeutą (psychologiem, lekarzem, pedagogiem z odpowiednimi uprawnieniami). W psychoterapii należy nastawić się na dłuższą, regularną pracę, pozwalającą zrozumieć różnorodne reakcje i zjawiska zachodzące w psychice, poprzez liczne ćwiczenia wspomagające wypracowanie prawidłowych, adaptacyjnych reakcji. Jest to metoda o potwierdzonej naukowo skuteczności w leczeniu np. depresji czy zaburzeń lękowych (nurt poznawczo-behawioralny CBT). Terapeuta może też wykorzystywać elementy psychoedukacji, różne techniki relaksacyjne, hipnozę i wiele innych. Psychoterapia jest najczęściej metodą z wyboru leczenia zaburzeń psychicznych w ciąży.
• I… leczenie farmakologiczne, wokół którego narosło najwięcej mitów. Czy faktycznie jest się czego bać? Już wyjaśniam.

Wszystkie dostępne leki (nie tylko psychotropowe) zostały podzielone przez Amerykańską Komisję ds. Żywności i Leków (FDA) na 5 kategorii: od A do X, gdzie A to leki całkowicie bezpieczne dla płodu, a X to leki tzw. teratogenne, czyli powodujące uszkodzenia płodu i w związku z tym zakazane w ciąży. Większość leków psychotropowych (czyli wszystkich leków stosowanych w psychiatrii) ma kategorię C, według której obserwowano ryzyko dla płodu w badaniach na zwierzętach, ale nie przeprowadzono kontrolowanych badań wśród ludzi. Zakłada się więc, że korzyść z zastosowania takiego leku przewyższa potencjalne ryzyko dla płodu, w związku z czym jest to lek dopuszczony do stosowania w uzasadnionych przypadkach. I właśnie choroba lub ciężkie zaburzenie psychiczne takim uzasadnionym przypadkiem JEST. Polskie Towarzystwo Psychiatryczne proponuje jako leki w ciąży np. sertralinę jako lek przeciwdepresyjny, lamotryginę jako lek stabilizujący nastrój, czy kwetiapinę jako lek przeciwpsychotyczny. Mamy więc coś „na każdą okazję”. Dodam, że przyjmowanie leków dopuszczonych do stosowania w ciąży można zwykle kontynuować w trakcie karmienia piersią, jeśli nie ma przeciwwskazań ze względu na zdrowie noworodka (więcej na ten temat przeczytasz w artykule „Zaburzenia psychiczne w połogu”).

Oczywiście optymalnie byłoby nie stosować leków, szczególnie w I trymestrze ciąży, ale równie optymalnie byłoby nie chorować 😉 Więc jeśli sytuacja tego wymaga, pozostaje nam po prostu rozważyć z lekarzem potencjalne korzyści i ryzyko, a następnie podjąć świadomą decyzję. Często okazuje się, że nieleczona choroba stanowi dużo większe zagrożenie niż   możliwe skutki stosowania leków. Oto kilka przykładów, jakie konsekwencje dla dziecka może mieć nieleczona depresja matki:

– poród przedwczesny i niska masa urodzeniowa dziecka (związane ze stresem matki i zwiększonym poziomem kortyzolu);

– zaburzenia rozwoju, np. szlaków odpowiedzialnych za reakcję na stres, co zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń lękowych lub zachowań agresywnych w późniejszym życiu dziecka;

– płaczliwość, drażliwość;

– zaburzenia rozpoznawania emocji, tworzenia więzi;

– trudności z nauką.

*Bezwzględnie zakazane w ciąży jest stosowanie walproinianów (kategoria X) i paroksetyny (związanej z ryzykiem powstawania wad serca). Szczególnie w przypadku przyjmowania walproinianów przy rozpoczynaniu leczenia powinnaś zostać poinformowana o bezwzględnej konieczności stosowania skutecznej antykoncepcji na czas przyjmowania leku, a w przypadku podejrzenia ciąży –o potrzebie natychmiastowej konsultacji z psychiatrą celem modyfikacji leczenia*.

Dobierając lek na czas ciąży, przede wszystkim upewniamy się, że stan zdrowia kobiety jest na tyle zagrażający jej i dziecku, że jego zastosowanie jest konieczne, a korzyści przewyższają potencjalne ryzyko. Lek stosuje się w najniższej skutecznej dawce, często podzielonej w ciągu dnia, aby uniknąć dużego stężenia we krwi. Zachowujemy szczególną ostrożność i obserwujemy pacjentki pod kątem ewentualnych działań niepożądanych. W miarę możliwości unikamy rozpoczynania leczenia w I trymestrze ciąży (szczególnie pomiędzy 17–60 dniem ciąży), a także staramy się odstawić lek na 2–3 tygodnie przed porodem, żeby uniknąć objawów odstawiennych u noworodka.

W trakcie ciąży musisz obowiązkowo wykonywać badania prenatalne, szczególnie USG pod kątem wad wrodzonych płodu, zgodnie ze wskazaniami ginekologa. Zalecany jest poród w szpitalu, a także poporodowa obserwacja noworodka.

Pamiętaj, że ostateczna decyzja dotycząca sposobu leczenia należy do Ciebie. Masz prawo do pełnej informacji zarówno na temat stosowania leku, jak i konsekwencji braku leczenia. Lekarz omówi z Tobą aktualny stan wiedzy na dany temat, ale w razie wątpliwości nie wahaj się zadawać pytań! Żeby podjąć decyzję, musisz otrzymać pełną, zrozumiałą informację.

Zapamiętaj! Leczenie psychiatryczne w żadnym wypadku nie przekreśla możliwości posiadania zdrowego potomstwa. Może to jednak wymagać od Ciebie wcześniejszych przygotowań, zachowania szczególnej ostrożności oraz ścisłej współpracy z lekarzem psychiatrą i ginekologiem. Najważniejsze w przypadku planowania ciąży jest jak najszybsze poinformowanie o tym swojego lekarza psychiatry w celu wykonania niezbędnych badań i modyfikacji leczenia.

W razie pytań zachęcam do zajrzenia na mój profil na Instagramie psychiatra_ola, gdzie znajdziesz wiele informacji na temat zdrowia psychicznego w ciąży i nie tylko.

Aleksandra Pięta
Psychiatra w trakcie specjalizacji
psychiatra_ola

Informacje zawarte w artykule są aktualne na dzień jego publikacji 21.11.2020 r.